хүний сэтгэл, зуны тэрлэг

Яачихсан юм бол, нойр хүрдэггүй байна ш дээ. Тэгээд яахав, блоглож байтал давсанд явмаар санагдаж магад гээд сууж байна. Нэгэн өөрт тохиолдсон түүхээс чалчигная.

Би оны өмнө нэгэн сайхан хүнтэй танилцсан юм. Түүнийг Абиру Михо гэдэг. Монголд сурч төгссөн япон эмэгтэй. Монголын уран зохиолыг судалж мэргэшсэн болохоор монгол хэл, утга зохиолыг маниас илүү мэднэ. Абиру Монголд нэг буцаад очих юмсан гэж хэлэх үед нүдэнд нь нулимс цийлэгнэж байсан юм. Монголын зохиол бүтээлийг япон хэл рүү орчуулдаг буянтай ажил хийж байгаа билээ. Буянтай гэдэг нь юу гэсэн үг вэ хэмээвээс ийнхүү зохиол орчууллаа гээд түүнд баярхал талархал, магтаал сайшаал, мөнгө төгрөг ер ирэхгүй бөгөөд зөвхөн үүнийг сэтгэлээсээ л хийж байгаа болохоор тэр. Ер нь Монголд элэгтэй гадаадынхан ёстой бор зүрхээрээ л зүтгэдэг юм шиг санагддаг юм. Абиру дипломын ажлаа Явуухулан найрагчийн зохиол бүтээлийн талаар судалж бичсэн аж. Ингээд Абиру сантай ярьж суутал доороос тэвнэ зүүгээр хатгаад авах шиг яриа өрнөсөн билээ. Энэ бол монголын зохиолчдын өв сангийн тухай байв.

Абиру сан бидний санаж сэтгэж, ухаарч гэгээрч амжаагүй нэгэн зүйлийг олж харж, түүнээ ажил болгон хийсэн нь Явуухулан найрагчийн хувийн архивыг эмхэлж цэгцлэн, бичиг баримт бүрийг сканнердан, СD-д буулган ар гэрийнхэнд нь өгсөн явдал байв. Хэдэн шөнө унтаагүй, нойргүй хонож хийсэн, гэхдээ гол нь тэр хүний түүхийг устаж алга болохоос чадлынхаа хэрээр хамгаалж чадсан байх аа гэж бодож байна хэмээв. Нээрээ гэм дээ гэж би чанга дуу алдав. Үгүй нээрээ, бид ахмад үеээ хаячихсан байна шүү дээ гэдгээ анзаарч, аадар бороонд цохиулсан юм шиг шалдаа буув. "Абиру санаачилга"-ыг дэмжээд, "алмааз, алтан" үеийхний гэрт хадгалагдаж буй бичиг цаасыг нь архивжуулж, электрон хэлбэрт буулгачихвал, хожим нэн хэрэгтэй мэдээллийн сан болох сон.

Барнангийн Доржпалам, Нямбуугийн Нямдорж, орчуулагч Гомбожав, Ж.Лхагва гээд залуудаа ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн авъяаслаг найрагч зохиолчдыг дурсдаг санадаг ч юм уу? Намдаг, Гайтав, Сэнгээ, Пэрэнлэй, Уламбаяр, Э.Оюун, М.Цэдэндорж гээд түүх болсон зохиолчдын захиа занаа, тэмдэглэл сэлт, гар бичмэл, зохиолын эх, хэвлэгдэж амжаагүй бүтээл нь хаагуур яаж явдаг ч юм бэ? Зөвхөн зохиолчид ч бус бусад эрдэмтэн, мэргэд бий. Ширэндэв агсан байна. Амьд ахуйд нь хэдхэн цаг уулзаад өнгөрөхөд хэзээ ч мартахааргүй үг сургааль хэлж билээ.

Өнөөх зохиолчдын хороо, түүний дэргэдэх сургууль, баахан яруу найрагч, уран бүтээлчид...

Ммм. жоохон хадууръя. 2002 оны зун аавын нутаг Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сум руу явах болсон юм. Аль багад л очиж байснаас хойш арван хэдэн жил өнгөрсөн байв. Тэр багын дурсамжид хадаатай нэг зүйл нь сумын сургуулийн хуучин цагаан байшин юм. Одоо ч санадаг юм. Хайдав (дуучин), Д.Батбаяр (зохиолч), Нансалмаа (дуучин), найруулагч Уртнасан гээд олон алдартан тэр сургуульд сурч байсан бөгөөд сумын 50 билүү жилийн ойгоор нутгийн нэгэн сайхан санаат хүн уг байшинг засаж янзлан, музей болгосон байж билээ. Тэр музейд нутгийн онцлогийг харуулсан ургамал, амьтан, урлал бүтээлээс гадна алдартай хүмүүсийнхээ хэрэглэж эдэлж байсан зүйлийг тавьсан байв. Тэр ч байтугай тэрхүү алдартангууд бага ангидаа ямар сурч байсныг харуулсан дөчөөд оны үеийн дүнгийн бүртгэл хүртэл байж. Харин 2002 оны зун тэрхүү музей чухам л хонь ямааны хороо хот гэлтэй болчихсон байж билээ. Сураг сонсвол тэрхүү музейг санаачилж ажиллуулж байсан хүн нь амьдралын эрхээр аймаг хот бараадаж, аль өнгөтэй өөдтэйг нь өөрөө аваад, хэрэггүйг нь орхиод явсан гэх. Хэрэггүй хаягдсан зүйлсийг нь ухаж, би баахан алдартангууд, аавынхаа зураг хөрөг, зарим нэг ном сэлт цуглуулж билээ. Тэр жилийн зун айхтар гантай байсан тул айраг ууж чадаагүй ч, түүнээс илүү "амттай" зүйл олсондоо би олзуурхаж баярлаж. Нутгийн зарим хүмүүст энэ талаар хэлж барьж. Дараа жил нь дахиад очиход харин тэр музейгээ буцааж сэргээсэн байв.

Музейг ажиллуулж байсан хүн хөөрхий, улсаас нэг ч туслалцаа авалгүй, өөрийн чин сэтгэлээр анх санаачлан хийж бүтээж ажиллуулсаар, зах зээлд шилжсний дараа зардал мөнгийг нь дийлэхээ байгаад аймаг, сумаас дэмжлэг хүсээд бүтээгүй болохоор амьдралаа бодоод орхисныг буруутгах аргагүй. Тэр хүнээс аавынхаа зүйлийг олоод авчих санаатай хайгаад даанч олоогүй бөгөөд хожим нас барсан гэж дуулдсан юм. Түүхийн олон нандин баримтууд уул нь бий юм сан гэж харамсаж явдгийм. Ийм сум олон байдаг болов уу?

Говийнхон арай л хэнэггүй, гүндүүгүй нь дэндээд байна уу? Би гайхаж явдаг юм.

Бүр их гайхшруулсан нь юу гэвэл замдаа бид нэгэн тууринтай тааралдаж. (За одоо жинхэнэ Ангараг, Сугар гариг хүртэл хадуурлаа даа) Хувьсгалын үед нураасан сүм хийд үү, хуучны хятадуудын байрны нуранги уу гэдгийг мэдэхээр түр буудалласан юм. Харин нуранги туурин хэсэж яваад, зүрх хиртхийлгэм, хэсэгтээ аймшгийн кино үзэлтгүй зүйл олж харсан нь арай томхон нуранги байшингийн дотор овоолоод хаячихсан үхэр, морины баахан сэг байж билээ. Үнэр танар гэж авах юмгүй. Бид ч бушуухан холдож, хэсэгтээ хоорондоо үг дуугарах ч тэнхэлгүй болчихсон байж билээ.

Хүй нэгдлийн үе биш дээ. Хориннэгдүгээр зуунд өнөө маргаашийн мах гурил, хэдэн бор төгрөгний төлөө яахаас ч буцахгүй болмооргүй л байхымдаа гэж санаа алддаг юм, үе үе.

Зиаг, Абиру гэж эхлээд аймшгийн зүйлээр дуусгачихлаа. Гол нь л бид өвөг дээдэс, ахмад үеэ чамлаад, голоод, мартаад байна уу даа л гэж хэлэх гээд. Бид тэдний үүх түүхийг мэдэж байхгүй бол хэн мэдэж хэлэх вэ дээ гэж бодогдоод. "Абиру санаачилга"-ыг ажиллуулмаар ч санагдаж байх шиг. За за, давсандаа явлаа.